Wysiękowe zapalenie osierdzia to stan zapalny błony surowiczej osierdzia, któremu towarzyszy nagromadzenie się płynu w przestrzeni osierdziowej. Objawy mogą obejmować uczucie ciężkości i ból w klatce piersiowej, duszność, problemy z przełykaniem, kaszel, chrypkę, obrzęk twarzy, widoczne żyły szyjne oraz objawy niewydolności serca i tamponady.

Wysiękowe zapalenie osierdzia występuje jako powikłanie lub objaw innych chorób serca, płuc i narządów wewnętrznych. W większości przypadków rozwija się ono jako kolejny etap suchego zapalenia osierdzia, choć czasami płyn gromadzi się od początku. Nagromadzenie wysięku wynika ze zwiększonej przepuszczalności naczyń błony surowiczej w trakcie procesu zapalnego.

Wysiękowe zapalenie osierdzia przyczyny
Wysiękowe zapalenie osierdzia rzadko występuje jako samodzielna choroba; zwykle jest konsekwencją zapalenia wielowarstwowego lub innych chorób, które uszkadzają osierdzie. Ze względu na pochodzenie można wyróżnić wysiękowe zapalenie osierdzia o etiologii zakaźnej (specyficznej i niespecyficznej), niezakaźnej (immunogennej, toksycznej, mechanicznej) oraz idiopatycznej.

Zakaźne zapalenie osierdzia
Najczęstszymi przyczynami niespecyficznego zakaźnego zapalenia osierdzia są:

• Bakterie kokosowe (gronkowce, paciorkowce, pneumokoki).

• Wirusy (grypy, ECHO, Coxsackie).

Zapalenie specyficzne może być wywołane przez:

• Gruźlicę,

• Dur brzuszny,

• Brucelozę,

• Tularemię,

• Infekcje grzybicze (np. kandydoza, histoplazmoza),

• Choroby pasożytnicze (pełzakowica, bąblowica),

• Riketsjozy.

Gruźlicze wysiękowe zapalenie osierdzia często rozwija się wskutek przenikania prątków gruźlicy z węzłów chłonnych śródpiersia do osierdzia. Ropne zapalenie osierdzia może być powikłaniem po operacji serca, infekcyjnym zapaleniem wsierdzia, terapii immunosupresyjnej lub wynikać z pęknięcia ropnia płuc.

Niezakaźne zapalenie osierdzia
Etiologia niezakaźnego wysięku osierdziowego bywa trudna do ustalenia. W znanych przypadkach przyczynami są:

• Nowotwory złośliwe osierdzia (międzybłoniak),

• Nacieki i przerzuty (rak płuc, piersi, białaczka, chłoniak),

• Choroby tkanki łącznej (reumatyzm, toczeń),

• Reakcje alergiczne (choroba posurowicza),

• Mocznica w schyłkowym stadium przewlekłej niewydolności nerek,

• Napromieniowanie śródpiersia,

• Wczesne stadia zawału serca,

• Niedoczynność tarczycy,

• Zaburzenia metabolizmu cholesterolu.

Znaczenie hemodynamiczne wysięku zależy od jego objętości, szybkości narastania oraz zdolności adaptacyjnych osierdzia. Powolne gromadzenie płynu pozwala na rozciąganie osierdzia bez znacznych zmian ciśnienia, co może trwać długi czas. Nagromadzenie do 1-2 litrów płynu może jednak prowadzić do ucisku na sąsiednie narządy i struktury nerwowe. Szybkie narastanie płynu bez możliwości rozciągnięcia osierdzia powoduje wzrost ciśnienia wewnątrz osierdzia i prowadzi do tamponady serca. Wysięk może ulec organizacji i zastąpieniu tkanką ziarninową, co skutkuje pogrubieniem osierdzia.

Klasyfikacja
Wysiękowe zapalenie osierdzia może przebiegać ostro lub przewlekle, z tamponadą serca lub bez niej. Na podstawie składu płynu wyróżnia się:

• Surowicze: na wczesnym etapie zapalenia, głównie woda i albuminy.

• Surowiczo-włókniste: z obecnością pasm fibryny.

• Krwotoczne: z dużą ilością krwinek czerwonych.

• Ropne: zawiera liczne leukocyty i martwe tkanki.

• Zgniłe: pojawia się w wyniku przedostania się mikroflory beztlenowej.

Wysiękowe zapalenie osierdzia objawy

Objawy wysiękowego zapalenia osierdzia zależą od tempa gromadzenia się płynu, stopnia ucisku serca oraz nasilenia procesu zapalnego w osierdziu. Na początku najczęstszymi dolegliwościami są uczucie ciężkości i ból w klatce piersiowej. W miarę narastania płynu w jamie osierdziowej, na skutek ucisku okolicznych struktur, pojawiają się duszność, trudności w połykaniu, kaszel o szczekającym charakterze oraz chrypka.

Charakterystyczne objawy to obrzęk twarzy i szyi, obrzęk żył szyjnych podczas wdechu oraz postępujący rozwój objawów niewydolności serca. Tarcie osierdziowe występuje rzadko, ale można je usłyszeć przy średnim wysięku w określonej pozycji pacjenta. W zależności od przyczyny zapalenia osierdzia, mogą pojawić się dodatkowe objawy: w przebiegu zakażenia – dreszcze, gorączka, objawy zatrucia; w przewlekłej gruźlicy – nocne poty, brak apetytu, utrata masy ciała i powiększenie wątroby.

W przypadku ropnego wysiękowego zapalenia osierdzia mogą pojawić się ogniska zakażenia w pobliskich narządach oraz sepsa. Zapalenie osierdzia związane z zawałem serca pojawia się około czterech dni po zawale i objawia się dusznością, ortopnoją oraz obrzękiem żył szyjnych. Reumatyczne zapalenie osierdzia najczęściej rozwija się w przebiegu ostrego zapalenia trzustki, a mocznicowe – towarzyszy przewlekłej niewydolności nerek.

Zapalenie osierdzia związane z nowotworem charakteryzuje się obfitym wysiękiem, bólem w klatce piersiowej, zaburzeniami rytmu przedsionków oraz możliwością rozwoju tamponady serca. Duża ilość płynu zmusza pacjentów do przyjęcia pozycji siedzącej, co łagodzi objawy.

Wysiękowe zapalenie osierdzia rozpoznanie

Pacjenci z wysiękowym zapaleniem osierdzia mogą mieć niewielkie wybrzuszenie przedniej ściany klatki piersiowej i obrzęk w okolicy przedsercowej, osłabienie lub zanik impulsu wierzchołkowego, poszerzenie granic względnego i bezwzględnego stłumienia serca oraz zmniejszenie tonów serca przy opukiwaniu. Na obecność tamponady serca wskazuje wzrost ośrodkowego ciśnienia żylnego, spadek ciśnienia krwi, tachykardia z przejściowymi zaburzeniami rytmu i tętno paradoksalne.

Rozpoznanie wysiękowego zapalenia osierdzia oraz odróżnienie od innych schorzeń serca (takich jak ostry zawał serca czy ostre zapalenie mięśnia sercowego) ułatwiają:

• RTG klatki piersiowej: Przy dużej ilości płynu widoczne jest powiększenie sylwetki serca, zmiana jego kształtu (trójkątne przy przewlekłym wysięku) oraz osłabienie pulsacji serca.

• Tomografia komputerowa: Potwierdza obecność nieprawidłowego wysięku i pogrubienia osierdzia.

• Echokardiografia: Najbardziej precyzyjna metoda, wykrywa nawet niewielkie ilości płynu między warstwami osierdzia, a także zmiany w rytmiczności ruchów serca przy tamponadzie.

• Elektrokardiografia (EKG): Obniżenie amplitudy wszystkich załamków w EKG.

• Nakłucie osierdzia: W celu zbadania przyczyny wysięku oraz potwierdzenia diagnozy, analizowany jest pobrany płyn osierdziowy.

Wysiękowe zapalenie osierdzia leczenie

Leczenie odbywa się w warunkach szpitalnych, a jego zakres zależy od objętości wysięku i przyczyny choroby oraz nasilenia zaburzeń krążenia. W ostrych przypadkach monitorowane są parametry życiowe pacjenta.

• Farmakoterapia: W celu złagodzenia bólu, gorączki oraz przyspieszenia wchłaniania płynu stosuje się NLPZ (np. ibuprofen) oraz glikokortykosteroidy (np. prednizolon). Leczenie podstawowej choroby obejmuje antybiotyki, leki przeciwgruźlicze, cytostatyki, hemodializę i inne.

• Nakłucie osierdzia: Wykonywane przy dużych nagromadzeniach płynu, które nie ustępują w ciągu 2-3 tygodni, oraz w przypadku tamponady serca lub ropnego zapalenia osierdzia. W przypadku szybkiego nawracania płynu mimo drenażu, może być konieczna fenestracja osierdzia.

Wysiękowe zapalenie osierdzia rokowanie, zapobieganie, powikłania, śmiertelność, występowanie przypadki choroby w Polsce, jaki lekarz leczy, jaki szpital, jaki odział szpitalny 

Nieleczenie wysiękowego zapalenia osierdzia może prowadzić do poważnych powikłań. Najgroźniejszym z nich jest tamponada serca, czyli nagromadzenie dużej ilości płynu w worku osierdziowym, co uniemożliwia prawidłowe napełnianie się serca krwią. To z kolei może prowadzić do wstrząsu kardiogennego i zgonu. Długotrwałe zapalenie może także skutkować zgrubieniem osierdzia i rozwojem przewlekłego zaciskającego zapalenia osierdzia, które upośledza funkcję serca i wymaga interwencji chirurgicznej.

Śmiertelność w przypadku wysiękowego zapalenia osierdzia zależy od przyczyny choroby, szybkości diagnozy i wdrożenia leczenia. Jeśli choroba jest wykryta wcześnie i odpowiednio leczona, rokowanie jest na ogół dobre. Jednak w przypadkach spowodowanych nowotworami czy ciężkimi infekcjami bakteryjnymi ryzyko zgonu wzrasta. Nieleczona tamponada serca może prowadzić do nagłej śmierci, dlatego tak ważne jest szybkie rozpoznanie i interwencja medyczna.

Zapobieganie wysiękowemu zapaleniu osierdzia polega na wczesnym wykrywaniu i leczeniu chorób, które mogą do niego prowadzić, takich jak infekcje wirusowe, bakteryjne czy choroby autoimmunologiczne. Ważne jest również unikanie czynników ryzyka, takich jak urazy klatki piersiowej. Regularne badania kontrolne i konsultacje z lekarzem w przypadku wystąpienia niepokojących objawów mogą pomóc w zapobieganiu rozwoju choroby i jej powikłań.

Rokowanie w leczeniu wysiękowego zapalenia osierdzia jest zazwyczaj korzystne, jeśli diagnoza zostanie postawiona wcześnie i wdrożone zostanie odpowiednie leczenie. Terapia może obejmować leki przeciwzapalne, antybiotyki lub procedury inwazyjne, takie jak perikardiocenteza w celu usunięcia nadmiaru płynu. Sukces leczenia zależy od przyczyny choroby; na przykład, jeśli jest ona wynikiem infekcji wirusowej, pacjenci często wracają do pełnego zdrowia.

W Polsce wysiękowe zapalenie osierdzia jest chorobą rzadką, ale diagnozowaną w praktyce klinicznej. Dotyka zarówno mężczyzn, jak i kobiety, najczęściej w średnim i starszym wieku. Dokładne statystyki dotyczące częstości występowania są ograniczone, ale dzięki postępowi w diagnostyce obrazowej, takiej jak echokardiografia, wykrywalność tej choroby wzrasta. Przypadki są rejestrowane w różnych regionach kraju, a świadomość choroby wśród lekarzy pozwala na skuteczniejsze jej leczenie.

Pacjent z podejrzeniem wysiękowego zapalenia osierdzia powinien udać się do kardiologa. W sytuacjach nagłych, takich jak silny ból w klatce piersiowej czy duszność, konieczna jest natychmiastowa wizyta na izbie przyjęć. Leczeniem zajmują się oddziały kardiologiczne szpitali, gdzie dostępne są specjalistyczne badania diagnostyczne i procedury terapeutyczne, takie jak perikardiocenteza czy monitorowanie hemodynamiczne.