Nietypowy ból twarzy atypical facial pain to przewlekły, codzienny ból twarzy, który nie spełnia kryteriów innych neuralgii czaszkowych i nie jest powiązany z chorobami somatycznymi. Zgodnie z obecnymi kryteriami diagnostycznymi, ból nietypowy musi występować codziennie przez co najmniej dwie godziny przez okres trzech miesięcy lub dłużej.
Pojęcie „atypowy ból twarzy” zostało wprowadzone w 1924 roku przez lekarzy S. Frasera i I. Russella do opisu nietypowej neuralgii nerwu trójdzielnego. Od 2001 roku termin ten został zastąpiony bardziej precyzyjnym określeniem „przewlekły idiopatyczny ból twarzy” persistent idiopathic facial pain (PIFP), który lepiej opisuje charakter choroby. W populacji ogólnej częstość występowania bólu twarzy wynosi 17–26%, z czego około 6% stanowią przypadki PIFP. Aż 60-70% osób cierpiących na nietypowy ból twarzy to kobiety w średnim wieku.
Nietypowy ból twarzyprzyczyny
Nietypowy ból twarzy jest jednym z najmniej zbadanych rodzajów bólu twarzy, ponieważ w jego rozwój zaangażowane są różne mechanizmy, a główną rolę odgrywa czynnik psychogenny. Choroba często wiąże się z depresją, zaburzeniami lękowymi i innymi problemami psychicznymi. Ustalono również inne czynniki predysponujące i prowokujące chorobę:
Chroniczny stres – Stres emocjonalny zaburza interakcje między mediatorami, co prowadzi do utraty równowagi pomiędzy układami bólu (nocyceptywnym) i przeciwbólowym (antynocyceptywnym) w ośrodkowym układzie nerwowym. Szczególnie negatywny wpływ ma na osoby o pasywnej strategii radzenia sobie ze stresem.
Procedury chirurgiczne – Zabiegi stomatologiczne, chirurgia szczękowo-twarzowa i chirurgia plastyczna mogą prowadzić do uszkodzenia włókien nerwów obwodowych, co może przypominać bóle fantomowe.
Urazy twarzy – Jeśli ból występował przed urazem, po urazie zwykle się nasila, a pacjenci często mylnie uznają uraz za główną przyczynę choroby.
Napięcie mięśni żucia – U większości pacjentów obserwuje się asymetrię napięcia mięśni, wzmożoną siłę mięśni i nadmierny nacisk zgryzu.
Mechanizm powstawania
Mechanizm nietypowego bólu twarzy nie jest jeszcze w pełni wyjaśniony. Przyjmuje się, że kluczową rolę odgrywają zaburzenia w regulacji neuroprzekaźników w ośrodkowym układzie nerwowym. Dochodzi do uczulenia włókien bólowych, zmiany w fenotypie neuronów doprowadzających i aktywacji krzyżowej komórek nerwowych, co prowadzi do przekazywania sygnałów bez udziału neuroprzekaźników.
Ważnym mechanizmem jest tzw. kiełkowanie – nadmierny wzrost aksonów włókien bólowych w kierunku neuronów nocyceptywnych, co zwiększa ilość impulsów bólowych docierających do mózgu. Współczesna neurologia uznaje, że nietypowy ból twarzy ma silne podłoże psychogenne, szczególnie związane z depresją i innymi zaburzeniami psychicznymi.
Ból nietypowy i czynniki psychogenne tworzą złożone związki przyczynowo-skutkowe. Z jednej strony, przewlekły ból twarzy obniża jakość życia, wywołuje negatywne emocje i prowadzi do lęku oraz depresji. Z drugiej strony, zaburzenia psychiczne i zmiany w metabolizmie neuroprzekaźników mogą przyczyniać się do utrzymujących się bolesnych odczuć na twarzy.
Nietypowy ból twarzy objawy
Główną dolegliwością pacjentów jest ból twarzy, który różni się pod względem charakteru i nasilenia. Pacjenci opisują go jako tępy, dokuczliwy, głęboki i wyczerpujący. Niektórzy opisują ból jako nie do zniesienia, jednak większość określa go jako umiarkowany. Nietypowy ból twarzy ma przewlekły przebieg, nasila się pod wpływem czynników wyzwalających, ale nie występuje w postaci napadów, w przeciwieństwie do neuralgii nerwu trójdzielnego.
Nietypowy ból nasila się pod wpływem zimna, stresu i zabiegów stomatologicznych. Czasami migruje z jednej części twarzy na drugą, a w 40% przypadków objawia się obustronnie. Opisano przypadki promieniowania dyskomfortu na szyję i obręcz barkową. Ból twarzy utrzymuje się przez cały dzień, okresowo słabnąc lub nasilając się, lecz w nocy najczęściej ustępuje. Mimo to, aż 70% pacjentów doświadcza zaburzeń snu.
Ponad 65% pacjentów odczuwa drętwienie, „pełzanie”, uderzenia gorąca i inne nieprzyjemne, bezbolesne odczucia w okolicy twarzy. Często występuje subiektywne wrażenie obrzęku lub asymetrii twarzy, które nie jest potwierdzone badaniem. Charakterystycznym objawem nietypowego bólu jest brak zaburzeń czucia w badaniu neurologicznym.
Przewlekłe zespoły bólowe obejmują często kilka lokalizacji. Oprócz nietypowego bólu twarzy, pacjenci często cierpią na bóle pleców, bóle mięśni i migreny. U wielu kobiet występuje umiarkowany lub ciężki zespół napięcia przedmiesiączkowego oraz bolesne miesiączkowanie. Choroby somatyczne obejmują zespół jelita drażliwego, neurodermit i zespół hiperwentylacji.
Choroby psychiczne są częstsze u pacjentów z idiopatycznym bólem twarzy niż w populacji ogólnej. U około 15% osób rozpoznaje się zaburzenia afektywne, u 15% objawy zaburzeń somatycznych, a u 5% psychozy. W wyniku nietypowego bólu twarzy rozwija się hipochondria, przez co pacjenci odwiedzają wielu specjalistów, uważają się za ciężko chorych i często domagają się niepotrzebnych zabiegów.
Pacjenci z nietypowym bólem twarzy zgłaszają obniżoną jakość życia. Standaryzowane oceny zdrowia fizycznego i psychicznego wynoszą średnio 47 i 35 punktów, podczas gdy w grupie kontrolnej wartości te były znacznie wyższe – 75 i 68 punktów. Niezadowolenie ze swojego stanu zdrowia prowadzi do problemów rodzinnych i zmniejszonej wydajności.
Nietypowy ból twarzy diagnoza
Ze względu na różnorodność objawów, diagnoza jest trudna. Przed rozpoznaniem nietypowego bólu twarzy pacjenci często konsultują się z 3-6 specjalistami. W około 50% przypadków lekarze stosują podejście „diagnoza-wykluczenie”, 20% korzysta z kryteriów Międzynarodowej Klasyfikacji Zespołów Bólowych Głowy (rewizja III), a pozostali specjaliści łączą te metody. W diagnostyce PILB wykorzystuje się następujące badania:
Badanie neurologiczne: Nietypowy ból może występować w różnych częściach twarzy, niezależnie od obszarów unerwienia nerwu trójdzielnego. Ból jest często odczuwany wokół ust. Podczas oceny wrażliwości nie wykrywa się zaburzeń, mimo zgłaszanych przez pacjentów dolegliwości.
Badanie stomatologiczne: Wykonuje się standardowe badanie w celu wykluczenia zębopochodnego charakteru bólu. W razie potrzeby leczy się chore zęby, co czasami eliminuje objawy bólu. Jednak w przypadku prawdziwego PILB ból pozostaje, mimo pełnego leczenia stomatologicznego.
Rentgen kości twarzy: Badanie wykonuje się przy podejrzeniu uszkodzenia stawu skroniowo-żuchwowego. Zaleca się także ortopantomogram i tomografię komputerową. Rezonans magnetyczny mózgu pozwala wykluczyć obecność guzów i innych zmian w układzie nerwowym.
Konsultacja psychiatryczna: Ze względu na możliwe psychogenne podłoże bólu, zaleca się pełne badanie psychiatryczne. Ustalana jest ocena stanu psychicznego pacjenta, jak i powikłań związanych z długotrwałym PILB.
Nietypowy ból twarzy leczenie
Nie ustalono jeszcze jednoznacznych zasad leczenia nietypowego bólu twarzy. Standardowa praktyka to unikanie zbędnych zabiegów stomatologicznych i chirurgicznych, nawet jeśli pacjent nalega na ich wykonanie. Leczenie farmakologiczne ma charakter empiryczny, a stosowane leki to:
Leki przeciwdepresyjne: Najlepsze efekty dają trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne, które normalizują poziom neuroprzekaźników i stymulują układ nerwowy.
Leki przeciwdrgawkowe: Benzodiazepiny i analogi GABA, które wykazują również działanie przeciwbólowe, stosowane są z dobrym skutkiem w połączeniu z lekami przeciwdepresyjnymi.
Toksyna botulinowa: W przypadku silnego bólu można uzyskać chwilową ulgę dzięki wstrzyknięciu toksyny botulinowej typu A w okolicę dziąseł, podniebienia i górnej wargi.
Przeciwciała przeciwko białku S100: Innowacyjny lek normalizuje przekazywanie impulsów nerwowych, zmniejsza poziom lęku i zwiększa odporność na stres.